Sokulski Justyn Piotr, krypt. J.S. (1872–1949), historyk, inspektor zakładów ubezpieczeń, bibliofil. Ur. 29 VIII w Urmaniu (pow. Brzeżany), był synem Bronisława (1848–1926), uczestnika powstania styczniowego, leśniczego w brzeżańskich dobrach Potockich, i Teodory z Grabowskich, stryjecznym wnukiem Franciszka (zob.).
Od r. 1885 uczył się S. w gimnazjum w Brzeżanach, gdzie w r. 1893 zdał maturę. Należał od r. 1887 do tajnej organizacji patriotycznej tamtejszej młodzieży gimnazjalnej. Bliskim jego kolegą był Karol Irzykowski. W r. 1894 odbył S. jednoroczną służbę wojskową w 55. p. ułanów. Od r. 1895 przez pięć kolejnych semestrów studiował prawo i historię na Uniw. Lwow. W r. 1898 z braku środków utrzymania podjął pracę w lwowskiej filii Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń (TWU). W r. 1901 złożył egzamin kwalifikacyjny. T.r. ożenił się i przeniósł do Stanisławowa, gdzie pracował w nowo założonym biurze TWU; jednocześnie w l. 1906–10 był tam bibliotekarzem w Bibliotece Miejskiej im. Wincentego Smagłowskiego. Powstała ona w r. 1872, ale z upływem czasu została zaniedbana. Znajdowały się w niej cenne zbiory (m.in. polskie starodruki od XVI w., rękopisy z XVIII w., mapy, czasopisma, literatura emigracyjna). Przetrwała dzięki S-emu, który ją uporządkował. Przy tej okazji zainteresował się dziejami prasy stanisławowskiej i opublikował kilka przyczynkarskich opracowań, m.in. spisów bibliograficznych, na łamach „Kuriera Stanisławowskiego”. W „Kurierze Lwowskim” ogłosił artykuł Zbiory Leona Krzemienieckiego w Stanisławowie (1907 nr 46). Był także wówczas korespondentem lwowskiego „Słowa Polskiego” i „Wieku Nowego”, warszawskiego „Świata” i krakowskiej „Ilustracji Polskiej”. Zaangażowawszy się w pracę społeczną w Tow. Szkoły Ludowej napisał wiele popularnych książeczek historycznych. Wydawał je w Stanisławowie w serii «Czytanki Polskie» z podtytułem Opowiadanie dla ludu i młodzieży z obrazkami; cieszyły się poczytnością, o czym świadczą wznowienia wielu z nich. Były to m.in.: Legiony polskie (1903, Wyd. 2, 1920), Walka o wolność w r. 1863/4 (1905, Wyd. 2, 1920), Opowiadanie o księciu Józefie Poniatowskim dla ludu i młodzieży (1907, Wyd. 2, 1920), Polacy na Wschodzie (1908), O konstytucji 3 maja 1791 r. (1909, Wyd. 2, 1920), Wojna o niepodległość Polski w roku 1830–31 (1904, Wyd. 2, 1921). Poza serią ukazały się m.in.: Spoczną i wstaną! Mogiły uczestników walk o niepodległość narodową na Cmentarzu Stanisławowskim (Stanisławów 1906, wspólnie z L. Krzemienieckim), Stosunki Józefa Ignacego Kraszewskiego z Agatonem Gillerem (Lw. 1912). W r. 1910 odbył S. poszerzający jego ubezpieczeniowe kwalifikacje trzymiesięczny kurs asekuracyjno-techniczny w Hanowerze i został przeniesiony do centrali TWU w Krakowie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. – mimo starań o przyjęcie do Legionów Polskich – został wcielony do armii austro-węgierskiej, w której dosłużył się stopnia kapitana; w r. 1915 walczył na froncie rosyjskim. Od listopada 1918 do 31 V 1919 był internowany przez Ukraińców w Brzeżanach. W r. 1919 wstąpił do WP, odbył służbę w randze kapitana w Komendzie Miasta Warszawy (do 1 X 1919), następnie w Dowództwie Okręgu Korpusu w Krakowie do 1 I 1921, poczem został przeniesiony do rezerwy w stopniu majora. Otrzymał Odznakę Honorową «Orlęta». W r. 1920 opublikował Przepisy dyscypliny i moralności dla wojsk polskich przed stu laty (Kr.) w serii „Biblioteka Uniwersytetu Żołnierskiego Dowództwa Okręgu Generalnego w Krakowie”. W r. 1921 podjął ponownie studia historyczne na UJ, lecz przerwał je po dwóch semestrach. W marcu 1922 został przyjęty do pracy w krakowskim oddziale Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych (PDUW) w charakterze inspektora organizacyjnego. W lipcu t.r. został wicedyrektorem tegoż oddziału, a w dwa lata później inspektorem z tytułem dyrektora oddziału. Wówczas zorganizował również Woj. Zakład Ubezpieczeń na Śląsku z siedzibą w Katowicach. Pełniąc funkcję dyrektora krakowskiego oddziału Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych (PZUW), który powstał w r. 1927 w wyniku przekształcenia PDUW, został w maju 1928 inspektorem wojewódzkim, w r.n. przeszedł na emeryturę. Napisał wiele artykułów w ukazującym się od początku 1922 dwutygodniku „Przewodnik Ubezpieczeniowy”.
S. był zamiłowanym bibliofilem. Posiadał księgozbiór obejmujący głównie dzieła z zakresu polskiej historii i bibliografii. Gromadził również rękopisy, z których szczególnie cenne z XVIII i XIX w. odsprzedał B. Jag. Zgromadził bogatą kolekcję ekslibrisów m.in. z XVIII w. (częściowo zachowana w B. Jag.). Miał własne ekslibrisy, jeden z nich wykonał Jerzy Zygmunt Piwko, drugi Franciszek Seifert. Był czynnym członkiem Koła Miłośników Ekslibrisu. Od r. 1922 rozwinął szerszą działalność bibliofilską. Był współtwórcą statutu powstałego t.r. w Krakowie Tow. Miłośników Książki (TMK) i miał znaczny wpływ na jego działalność. Początkowo sprawował funkcję sekretarza, następnie wiceprezesa, skarbnika, a w r. 1928/9 prezesa zarządu. W r. 1938 był bibliotekarzem i członkiem zarządu. Na tzw. pogadankach czwartkowych wygłosił kilka referatów, m.in. Prasa tajna i jej kierownicy w dobie powstania styczniowego („Exlibris” R. 8: 1927 z. 6 i odb.). W ramach swoich badań nad powstaniem styczniowym, którym się zajmował przez lata, ogłosił na łamach kwartalnika „Sybirak” serię sylwetek powstańców 1863 r.
W r. 1925 był S. jednym z głównych organizatorów odbywającego się w Krakowie I Zjazdu Bibliofilów Polskich. T.r. pod patronatem TMK otworzono w Krakowie antykwariat «Bibliofil Polski». Wydawał on drukowane katalogi pt. „Wiadomości antykwarskie bibliofila polskiego” (do r. 1939 ukazało się ich 10). S. był drugim z kolei jego kierownikiem. W lokalu antykwariatu wygłosił w r. 1925 odczyt Wincenty Smagłowski i jego biblioteka („Kur. Stanisławowski” 1933 nr 759, 761, 763, 765, 767, 771). Wespół z Józefem Gryczem był w r. 1927 redaktorem żartobliwej publikacji „Marginalia. Księga pamiątkowa ku uczczeniu Kazimierza Piekarskiego w dniu jego uroczystej promocji na doktora filozofii” (Kr.) oraz autorem zamieszczonego w niej życiorysu adresata księgi. Dwa lata później opublikował w Krakowie broszurę pt. W święto Kazimierzów życzenia wiązaną mową składają bibliofile krakowscy (z okazji imienin Piekarskiego i Witkiewicza).
W l. dwudziestych S. sporo publikował na łamach czasopism bibliofilskich, a przede wszystkim organu TMK – „Silva Rerum” („SR”). Zamieszczał w nim m.in. nekrologi i artykuły o ludziach książki, notatki i recenzje bibliofilskich czasopism polskich, czeskich i niemieckich oraz prac z zakresu historii książki, bibliotek, bibliofilstwa, bibliografii, czytelnictwa, kolekcjonerstwa, historii Polski. Był również aktywnym członkiem krakowskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz Tow. Szkoły Ludowej (TSL), gdzie wchodził w skład zarządu. Gdy w lutym 1930 przy krakowskim TMK powstał Zakon Bibliofilski z Kapitułą Orderu Białego Kruka, S. pełnił w nim godność kantora. W r. 1930 na kursie dla bibliotekarzy oświatowych TSL w Krakowie wystąpił z wykładem, którego tekst pt. Co to jest bibliofilstwo?, ukazał się w „Przewodniku Oświatowym” (1930 nr 10–12 i odb. Kr. 1931).
W l. trzydziestych S. wzmógł jeszcze działalność pisarską, ogłaszając, przede wszystkim w „SR”, artykuły i recenzje z zakresu bibliofilstwa, historii książki, bibliotek oraz bibliotekarstwa, również w dalszym ciągu poszerzał i popularyzował wiedzę o powstaniu styczniowym. W r. 1931 na łamach „SR” opublikował artykuł Resztki archiwum hr. Potockich w Raju i wiadomość o papierni w Nowej Grobli (nr 6 i odb.). W r. 1933 w zbiorowej publikacji pt. „Bibliofil Polski” (W.) zamieścił Bibliografię wydawnictw Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie. I. Książki. W r. 1938 wszedł w skład komitetu redakcyjnego „SR”. W dalszym ciągu zamieszczał tu obszerne nekrologi, np. Wacława Anczyca (1938), życiorys Apollona Korzeniowskiego z jego wierszem „Pierwsza karta” (1939). Współpracował z PSB: był autorem biogramów głównie uczestników powstań narodowych XIX w.
S. parał się nadto amatorsko poezją, układając m.in. wiersze na różne uroczystości. W listopadzie 1935 wszedł w skład sekcji wystawowej nadzwycz. zjazdu bibliotekarzy i bibliofilów ku uczczeniu pamięci Józefa Piłsudskiego. Współdecydował w wyborze zbiorów osobistych marszałka i urządzeniu wystawy pt. „Piłsudski a książka”. Na wstępie zjazdu został odśpiewany przez chór cecyliański Hymn bibliofilski do słów S-ego. Prawdopodobnie nie publikował jednak swoich poetyckich utworów.
Okupację niemiecką (1939–45) przeżył S. w Krakowie. Uczestniczył w działalności (także tajnej) tutejszych bibliofilów (głównie prelekcje, ale też odczyty, pokazy i wystawy; w lutym 1944 wziął udział w urządzeniu pośmiertnej wystawy poświęconej K. Piekarskiemu w Miejskim Muz. Przemysłu Artystycznego i w żałobnym zebraniu). Po wojnie, poważnie chory, nie brał udziału w działalności bibliofilskiej. Napisał wówczas wspomnienia o Karolu Irzykowskim (B. Narod.: rkp. III 1/176). Zmarł w Krakowie 2 IV 1949 w Domu Pomocy Społecznej im. Helclów i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.
S. był żonaty (od r. 1901) ze Stanisławą Juchnowicz (1879–1938), z którą miał córki: Marię (ur. 1902) i Irenę (ur. 1903), oraz syna Romana (ur. 1914).
Gotowe opracowania historyczne, dotyczące głównie powstania styczniowego i zebrane przez S-a materiały (dokumenty, nekrologi, fragmenty pamiętników i in.) znajdują się w B. Nauk. PAU i PAN w Kr. (sygn. 6660–6695).
Fot. w Muz. Ubezpieczeń w Kr.; – Kozłowski, Bibliogr. powstania; Witkiewicz K., Bibliografia czasopisma „Exlibris” 1917–1929, Kr. 1952 s. 17; tenże, Bibliografia „Silva Rerum” czasopisma Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie 1925–1939, Kr. 1952 s. 13, 29, 41, 53, 73, 74–5, 87, 100; tenże, Bibliografia Wydawnictw Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie 1922–1952, Kr. 1952 s. 15, 22–3; Słown. Pracowników Książki Pol. (H. Chamerska, bibliogr.); Chwalewik, Zbiory pol., I 257, II 206–7; Jałbrzykowska A., Zathey J., Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Nr 6001–7000, Cz. I. Nr 6001–6500 s. 192; toż, Nr 7001–8000 s. 43, 59, 102, 144; Mikulski S., Wielka księga adresowa stołecznego królewskiego miasta Krakowa, R. 9: 1924 s. 254, R. 10: 1925 s. 314; – Grońska M., Ekslibrisy, W. 1992 s. 60; Kraków w Powstaniu Styczniowym, Pod red. K. Olszańskiego, Kr. 1968 s. 305, 309, 390; Marmon W., Krakowskie środowisko historyczne w l. 1918–39, Kr. 1995 s. 44, 49, 106, 160; U progu trzeciego stulecia ubezpieczeń, W. 1993 s. 35, 41, 45–6; Wildhardt T., Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie w latach 1922–1962, w: Kraków – Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, Kr. 1999 IV 163, 168–9; Witkiewicz K., Stefan Baranowski, Kr. 1931, tabl. 6; – Broniewski S., Igraszki z czasem, Kr. 1973 s. 22–3 (fot.); Irzykowski K., Listy 1897–1944, [Oprac.] J. B. Winklowa, Kr. 1999; Prasa tajna; Sprawozdanie Dyrekcji C.K. Gimnazjum w Brzeżanach za r. szk. 1885–93, Brzeżany 1885–93; Tyrowicz M., W poszukiwaniu siebie… Wspomnienia i refleksje, L. 1988 II; – „Dzien. Pol.” 1949 nr 93 (nekrolog); „Exlibris” 1924 z. 5 s. 100–1, z. 6 s. 119–35; „Nauka Pol.” 1934 s. 381, 386; „Przegl. Bibliot.” 1930 z. 1 s. 156, 1935 z. 4 s. 15; „Przegl. Graficzny, Wydawniczy i Papierniczy” 1939 nr 4 cz. 2 s. 28; „Silva Rerum” 1925 z. 1 s. nlb, 5, 12, 20, 22, 53, 91, z. 2 s. 79, z. 4 s. 126, 1927 z. 3 s. 16, 77–80, z. 10 tabl. luźna (reprod. exlibrisu), 1928 z. 3 s. 144, 1930 z. 5 s. 1–3, 7, 1938/9 s. 20–1, 24, 25, 96–7, 119–21; „Świat” 1909 nr 3 s. 7 (fot.), nr 4 s. 11–12; – Akad. Pedagog. w Kr., Inst. Bibliotekoznawstwa i Informacji Nauk. Wydz. Human.: Piszczek K., Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie – próba monografii (Kr. 1979), Podsada B., Ruch bibliofilski w Krakowie w XX wieku (Kr. 1997), (mszp. prac magisterskich); Arch. Państw. Zakładu Ubezpieczeń w Kr.: Akta personalne S-ego; B. Jag.: Listy S-ego; sygn. 7532 III, 7749 III, 8990 III, Przyb. 165/83, 280/76, 349/80, 633/75; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Listy S-ego, rkp. 3152, 3321, 3548 k. 108–109, sygn. 6660 (mater. biogr., m.in. autobiografia); – Informacje Jerzego Sokulskiego z Kr. i Stanisława Sokulskiego z Kat.
Alfred Toczek